Бейсубъектіліктің психологиялық предикторлары

Мақалада субъектілік психологиясы негізінде бейсубъектілік мәселесі метажүйелік тұрғыдан қарастырылған. Осыған байланысты психологиялық анықтауыштар, факторлар, интерпретациялық мазмұн жеке жүйешелер ретінде өзара байланысып, әрі өзгешеленіп, бейсубъектілік феномені түсіндіріледі. Теориялық талдау нәтижесінде субъектілік пен бейсубъектілік ұғымдарының интегралды тұлғалық құрылым екендігі көрсетілген. Сондай-ақ олардың полярлық сипаты анықталған. Бейсубъектілікті зерттеудің мүмкіндіктері ретінде негізгі жағымсыз тұлғалық сипаттар тағайындалған. Бейсубъектілік феноменологиясындағы клиникалық емес жағымсыз тұлғалық сипаттар, олардың көпжақтылығы басқа адамдарға ғана емес, тұлғаның өз өміріне, іс-әрекет пен қарым-қатынас салаларына зардапты ықпалы қорытылған. Бейсубъектіліктің барша психологиялық предикторлары тұлғаның жалпыланған диспозициялық сапаларымен сипатталған. Теориялық талдау бойынша бейсубъектіліктегі барлық симптомокомплекстер өзара байланысты болатыны; онда тұлғаның арамзалығы, асқан цинизмге бейімділігі басты орынға ие болатыны тұжырымдалған. Бейсубъектілік феноменінің әлеуметті-психологиялық проблемалары субъектілік психология шегінде ғана шешіле алатыны дәйектелген. Теориялық зерттеу қорытындылары тұжырымдалып, осы өрістегі болашақ зерттеулердің нобайы ұсынылған. Бейсубъектіліктің психологиялық предикторларының концепциялануы клиникалық психикалық ауытқулардың алдын алуда, түзетуде теориялық-әдіснамалық негіз болады.

1. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. – 2001. – № 2. – С. 89–95.

2. Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение категории субъекта // Российский менталитет: вопросы психологической теории и практики. – М.: ИПРАН, 1997. – С. 56–75.

3. Ерментаева А.Р. Субъектілік даму психологиясы. – Нұр-Сұлтан: ЖҚС «Идеал ИС 2009», 2019. – 262 б.

4. Kowalski R.M. (Ed.). Behaving badly: Aversive behaviors in interpersonal relationships. American Psychological Association. 2001. URL: https://doi.org/10.1037/10365-000

5. Зинченко В.П., Моргунов Е.Б. Человек развивающийся. Очерки российской психологии. – М., 1994. – 304 с.

6. Ashton M.C., Lee K. Empirical, theoretical, and practical advantages of the HEXACO model of personality structure // Personality and Social Psychology Review. 2007. No. 11. Р. 150–166.

7. Paulhus L. Delroy, Williams M. Kevin. The Dark Triad of personality: Narcissism, Machiavellianism, and psychopathy // Journal of Research in Personality. 2002. Vol. 36. Issue 6. P. 556–563. URL: https://doi.org/10.1016/S0092-6566(02)00505-6.

8. McHoskey J. Machiavellianism and personality dysfunction // Person, and Individ. Diff. 2001. Vol. 31. No. 5. P. 791–798.

9. Maffly-Kipp J., Truong T.N., Edens J.F., Vess M. Dark triad traits are associated with a weaker morallygood true self bias in self-perceptions // Self and Identity. 2023. Vol. 22.

10. Sulak-Güzey S., Akdoğdu-Yıldız E., Demir M.C. Measurement invariance of the dark triad scale. Curr Psychol. 2023. Vol. 22. URL: https://doi.org/10.1007/s12144-023-04259-z.

11. Dill A.T., Triki A., Westin S. Towards an Understanding of the Dark Triad, Ethical Fading, and Ethicality of Behavior // Karim K.E. (Ed.) Advances in Accounting Behavioral Research. Advances in Accounting Behavioural Research. Emerald Publishing Limited. Bingley. 2022. Vol. 25. Р. 1–29. URL: https://doi.org/10.1108/S1475-148820220000025001.

12. De Bruin R., Finkelstein L.M. Reactions from the Dark Side: How Does the Dark Tetrad Affect Responses to Daily Abusive Supervision Today and Tomorrow? // The Journal of Psychology. 2023.

13. Furnham A., Richards S., Paulhus D. The Dark Triad: A 10 year review // Social and Personality Psychology Compass. 2013. Vol.7. No. 3. P. 199–215.

14. Zeigler-Hill V., Marcus D.K. The Dark Side of Personality: Science and Practice in Social, Personality, and Clinical Psychology. Washington DC. APA. 2016. 389 p.

15. Aluja A., Martí-Guiu M., Blanco E., Blanch A. Dimensional assessment of normal and abnormal personality in adults of the general population: Comparison of «five» and «alternative five» personality models // Personality and Individual Differences. 2016. Vol. 89. Р. 6–12.